در تاریخ هر کشور تعداد پادشاهانی که مظهر قدرت مطلق و نماد جسارت و کشورگشایی بودند زیاد نیست. از این رو شاید برای هر کسی جالب باشد که چیزهایی درباره‌ی آن پادشاه بداند یا اگر چیزی از او به جا مانده آن را ببیند. تاریخ غنی و پر‌فراز و نشیب کشورمان نیز چند پادشاه قَدر‌قدرت در دل خود دارد. نادرشاه افشار از جسورترین و جنگجو‌ترین شاهان تاریخ است که در قرن دوازدهم هجری، با اقتدار ایران‌زمین را فرمانروایی می‌کرده است. نادرشاه آرامگاه باشکوهی در شهر مشهد دارد که امروزه به عنوان یکی از اصلی‌ترین جاذبه‌های گردشگری این شهر مطرح است. در این مطلب سفرزون می‌خواهد تا این جاذبه ارزشمند را بیشتر بررسی کند. با ما همراه باشید تا گشتی در آرامگاه نادرشاه افشار بزنیم .مشهد دومین شهر پهناور و پرجمعیت ایران پس از تهران است. به جز حرم امام رضا (ع) که با اختلاف، جاذبه اول مشهد به شمار می‌رود، عمده جاذبه‌های این شهر در اطرافش قرار دارند. اما در تقاطع خیابان شیرازی و چهارراه شهدا که فاصله زیادی هم با حرم مطهر ندارد، مجموعه باغ موزه نادری به عنوان دومین جاذبه داخلی مشهد خودنمایی می‌کند. مشهد در زمان افشاریان، پایتخت ایران بود و نادرشاه مرکز حکومت را به آنجا برده بود. آرامگاه نادرشاه افشار، در کنار دو موزه تاریخی در این باغ موزه قرار دارد. اما بد نیست پیش از ورود به آرامگاه کمی در مورد خود نادرشاه بدانیم.
نادرشاه افشار، ناپلئون ایران
تهماسب قلی خان مشهور به نادر شاه افشار از ایل افشار خراسان و بنیانگذار سلسه افشاریه در ایران بود. پس از انقراض سلسله صفویه به دست محمود و اشرف افغان او از خراسان قیام کرد و توانست مدعیان محلی، افغان‌ها و امپراتوری عثمانی را سرکوب کند. او در مجلسی که در سال ۱۱۴۸ در دشت مغان ترتیب داد خود را پادشاه ایران نامید. او بلافاصله در صدد فتح هند برآمد، و با دست پر از این سفر پر‌غنیمت بازگشت. ناپلئون ایران، اسکندر دوم و آخرین جهانگشای شرق از جمله القابی است که اروپاییان به نادر داده‌اند.
نادرشاه افشار که برای اولین بار شهر مشهد را به عنوان پایتخت ایران انتخاب کرده بود، اولین مقبره خود را در این شهر در سال‌های ۵-۱۱۴۳ هجری احداث کرد. پس از بازگشت از فتح هند نیز تصمیم گرفت تا مقبره دیگری برای خود در این شهر بسازد. او دستور داد تا سنگهای مرمر سیاه بزرگی را از دهخوار قان آذربایجان به خراسان بیاورند. این سنگ‌ها ابعادی بسیار بزرگ و وزن‌هایی سنگین داشتند و هزینه حمل و نقل‌شان سربه فلک می‌گذاشت. نادر در سال‌های آخر عمرش، بنای دیگری به عنوان مقبره خانوادگی ساخت که عمارت خورشید نام گرفت؛ ولی جسدش در هیچ کدام از این سه مقبره به طور دائم به خاک سپرده نشد. بعد‌ها آقا‌محمدخان قاجار جسد بی‌سر او را که به طور موقت در یکی از این مقبره‌ها به خاک سپرده شده بود، به تهران منتقل کرد.
آرامگاه فعلی نادرشاه
نادرشاه تا مدت‌ها در شهر مشهد مقبره‌ای نداشت تا این که قوام السلطنه در اواخر دوره‌ی قاجار، در محل یکی از همان سه مقبره ویران شده نادری، یک آرامگاه جدید برای وی احداث کرد و استخوان‌هایش را از تهران به آنجا منتقل کرد. این بنا تا مدت‌ها برپا بود و سرانجام در سال ۱۳۳۵، انجمن آثار ملی ایران تصمیم گرفت تا آرامگاهی در شأن نام نادرشاه در همان محل مقبره ساخته قوام‌السلطنه بنا کند. طراح بنای آرامگاه به عهده هوشنگ سیحون، معمار نامی معاصر گذاشته شد. ساختمان جدید آرامگاه نادرشاه افشار در تاریخ ۱۲ فرودین ۱۳۴۲ با حضور محمدرضا پهلوی در باغ نادری بازگشایی شد.
شِمای کلی آرامگاه نادرشاه افشار
ساختمان آرامگاه از قسمت مرکزی که محل تدفین نادرشاه است و دو تالار موزه تشکیل شده است. آرامگاه شامل سکویی دوازده پله‌ای، محل گور، پوششی خیمه مانند بر روی قبر، سکویی مرتفع در مجاورت قبر با مجسمه نادرشاه سوار بر اسب و سه تن دیگر در پی او، و دو تالار به عنوان موزه است. یکی از آنها موزه اسلحه دوره‌های مختلف تاریخ ایران و دیگری موزه اسلحه و آثار مربوط به دوران نادرشاه را نمایش می‌دهد.
معماری آرامگاه نادرشاه افشار
ساختمان این آرامگاه بر اساس دو شکل هندسی مربع و مثلث طراحی و ساخته شده است. تالار آرامگاه به شکل یک مربع است و از دو دیوار سنگی قرمز رنگ بسته و در قسمت ستون بندی باز شکل گرفته است. سنگ مزار نادرشاه در گوشه این مربع و در کنار دو دیوار قرار گرفته و نمایی به سمت بیرون دارد. در تمام این بنا از سنگ خارای مشهد و قطعات بزرگی از سنگهای دیگر برای نشان دادن شکوه و عظمت نادر شاه استفاده شده است. باز و بسته بودن همزمان تالار، تداعی گر صحنه جنگ و دفاع و حمله است. رنگ قرمز دیوارها به معنی جنگ بوده و برجستگی هایی با ابعاد متفاوت سنگی از دیوار بیرون آمده است که نشان دهنده نبردهای مختلف نادر شاه است.
ستون‌های اطراف تالار به گونه‌ای چیدمان شده که نشان‌دهنده کلاه نادرشاه باشد. پوشش آرامگاه کاملاً به مانند چادر عشایری است، که نادر در آن زاده و هم کشته شده است. پوشش دیوارهای داخلی آرامگاه نیز از سنگهای مرمر اُخرایی رنگ مراغه انتخاب شده تا قتل نادرشاه در داخل چادر را بهتر تداعی کند. در باغ اطراف مقبره نیز بناهای فرعی متعددی مانند سالن اجتماعات و کتابخانه قرار دارد که با بنای آرامگاه هماهنگی دارند. همچنین در گوشه شمالی آرامگاه نادرشاه افشار، آرامگاه محمد تقی خان پسیان سردار خراسان قرار گرفته است.
تندیس آرامگاه نادرشاه افشار
تندیس نادرشاه که بر فراز ستونی در این مجموعه قرار دارد ساخته ابوالحسن صدیقی است. این تندیس، نادرشاه را سوار بر اسب به همراه چند تن از سربازانش بر فراز یک حجم سنگی مرتفع نشان می‌دهد. مصالح مقبره عمدتاً از سنگهای خشن و سخت گرانیت کوهسنگی مشهد است. برخی قطعه‌سنگ‌ها بسیار بزرگ انتخاب شده تا تداعی‌کننده مقبره دوم ساخته خود نادرشاه باشد.
موزه نادری در جوار آرامگاه نادرشاه افشار
موزه نادری در دو تالار به معرفی آثار تاریخی دوره افشاریه پرداخته است.
تالار شماره ۱ شامل انواع سلاح‌ها، پوشاک رزمی نظامیان افشاری و تابلوهای نقاشی از نادر و صحنه‌های جنگ است؛ مانند تابلویی از جنگ کرنال اثر استاد سیدحسین میر مصور. علاوه بر این‌ها، وسایل سوارکاری مانند زین و برگ اسب از دوره افشار تا قاجار، چند نسخه خطی نفیس از جمله تاریخ جهانگشای نادری و دو شمشیر متعلق به نادر نیز در موزه وجود دارد. روی یکی از شمشیر‌ها کلمه «السلطان نادر» حک شده و روی دیگری که در دشت مغان در روز تاجگذاری نادر از طرف ملت ایران به وی هدیه شده بیت شعری در ستایش قدرت و محبوبیت نادر طلاکوب شده‌است.
تالار شماره ۲ که در سال ۱۳۷۳ به مجموعه اضافه شده، به نمایش برخی تصاویر و نیز پاره ای اطلاعات تاریخی در ارتباط با زندگی نادرشاه افشار اختصاص یافته است. در این تالار انواع سکه، اشیای باستانی و مردم‌شناسی، ظروف و دیگر اشیای اهدایی از دوره‌ی صفویه تا معاصر به نمایش در‌آمده است. علاوه بر اشیای داخل موزه، مدخل ورودی سالن اصلی نیز با عراده‌های توپ جنگی تزیین شده‌است.
اگر به مشهد مقدس رفتید، پس از زیارت بارگاه امام رضا (ع) حتماً سری هم به باغ موزه نادری و آرامگاه نادرشاه افشار بزنید و عظمت و شکوه گذشته ایران را از نزدیک نظاره کنید.
