بازارهای قدیمی هم شور و حالی از زندگی را با خود دارند و هم رنگ و بویی از تاریخ را. هنگامی که مشغول خرید یا گشت‌و‌گذار در آن‌هاییم، حس این‌که انسان‌های زیادی در طول قرن‌ها آمده و رفته‌اند و از این بازار خرید کرده‌اند، حس غریبی است. بازارهای سنتی جاذبه‌ای دارند که تا در فضای‌شان قرار نگیرید آن را حس نخواهید کرد. یکی از این بازار‌ها، بازار سنتی اردبیل است که در قلب این شهر تاریخی واقع شده. با رفتن به این بازار دیدنی جریان زندگی را با لمس شلوغی جمعیت حس خواهید کرد. همراه سفرزون باشید تا این بازار تاریخی را به شما معرفی کنیم.
اردبیل به لحاظ موقعیت ویژه سیاسی و جغرافیایی در طول تاریخ، بویژه به عنوان اولین پایتخت صفویان از اهمیتی استراتژیک برخوردار بوده است. در این میان، بازار سنتی اردبیل با قدمتی طولانی و گذشته‌ای پرافتخار، نقش قابل توجهی در جریانات و مبادلات تجاری ایفا می‌کرده است. این بازار در دوره سلجوقیان در قلب شهر اردبیل بنا شده ولی در دوران صفویه رونق گرفته است. بازار اردبیل جدای از وجه تاریخی و اقتصادی‌اش، به لحاظ معماری و مردم‌شناسی نیز قابل توجه است. مجموعه بازار اردبیل از بخش‌های مختلف و متنوعی تشکیل شده که در ادامه آن را بیشتر بررسی می‌کنیم.
موقعیت بازار سنتی اردبیل
بازار تاریخی اردبیل، در مرکز این شهر به‌گونه‌ای قرار گرفته که خیابان امام‌خمینی (پهلوی سابق) درست از وسط آن می‌گذرد. این وضعیت از حدود ۵۰ سال پیش به‌وجود آمده و بازار را به دو قسمت تقسیم کرده است. این بازار از شمال به میدان امام حسین، از جنوب به خیابان آیتالله طالقانی و میدان فجر، از شرق به خیابان آیتالله کاشانی و از غرب به خیابان ناصرلی صوفی منتهی می شود.
مجموعه بازار اردبیل
مثل هر بازار سنتی دیگری در ایران، بازار اردبیل نیز مجموعه‌ای است از راسته‌ها، سراها، تیمچه‌ها، گرمابه و مسجد. البته در مورد بازار اردبیل باید بگوییم که هم مسجد جامع و هم مسجد اعظم اردبیل در این بازار تاریخی واقع شده است. مجموعه کنونی بازار شامل راسته اصلی بازار، چهارسوق یا راسته قیصریه، راسته پیر عبدالملک، راسته کفاشان، راسته غلامان، بازار زرگران، سراجان، پنبه فروشان، مسگران، چاقوسازان، آهنگران، سرای خشکبار (حاجی میرزا)، سرای گلشن، سرای وکیل، سرای نو (زنجیرلو)، سرای حاج احمد، سرای حاج شکر، سرای مجیدیه، سرای امام جمعه، سرای دوگچی و تیمچه زنجیرلی است.
سرای خشکبار از دو بازارچه موازی هم که هر دو بر راسته بازار عمودند تشکیل شده و هر کدام دارای ۵ دهانه و ۵۱ مغازه است. سرای گلشن نیز مرکب از دو بازارچه و یک سرا است و در مقابل سرای زنجیرلی واقع شده وبه راسته بازار و راسته پیر عبدالملک مربوط می شود.
تاریخچه بازار سنتی اردبیل
بر سر بازارچه شمال شرقی بازار سنگ نوشته‌ای است که تاریخ ساخت و بانی بازار در آن درج شده. اما به علت فرسایش سطح سنگ و همین‌طور عدم اشاره دقیق منابع تاریخی، زمان قطعیِ ساخت این بازار مشخص نیست و به روایتی پیش از حکومت صفوی احداث شده است. البته رونق اصلی آن مربوط به دوره صفویه است.
این رونق بیشتر به آن دلیل بود که شهر اردبیل، خواستگاه سلاطین صفوی و مقبره‌ی درگذشتگان و شاهان آن بود. از طرف دیگر با وجود آرامگاه بزرگانی نظیر شیخ صفی الدین اردبیلی، جد بزرگ خاندان صفوی، اردبیل یک مرکز دینی و پایتخت معنوی سلاطین صفوی نیز بود. اما بیشترین رونق این بازار برمی‌گردد به قرن دهم هجری در زمان حکومت شاه طهماسب اول. از این میان می توان به بازار بقالان، کرباس فروشان، قصابان، خراطان، سراجان، قیصریه و دهها سرای دیگر اشاره کرد.
معماری بازار سنتی اردبیل
معماری بازار اردبیل آمیخته از معماری سنتی و اصیلِ ایرانی و اسلامی و روایتگر تاریخ کهن و باستانی اردبیل است. قدیمی ترین سیاحانی که از بازار اردبیل نام برده‌اند، این مجموعه تاریخی را به صورت صلیب در چهار راسته توصیف کرده‌اند که در میانه آن مسجد قرار داشته است. بخش اصلی سرا فضایی مستطیل شکل است که پوشش آن متشکل از ۹ گنبد در میانه با چهار ستون مدور از سنگ خاراست و در اطراف بر جرزها نگهداری می شود. ستون‌ها دارای سرستون مکعب شکل بوده و طاق‌های زیرین گنبدها توسط تیرهای چوبی به یکدیگر اتصال یافته و مهار شده است.
مجموعه بازار با طاق‌های جناغی، تویزه و گنبدهای ساده پوشش یافته و عرض طاق‌نمای مغازه‌ها به طور متوسط ۳ متر است. روشنایی داخل بازار از طریق روزنه‌های تعبیه شده در پوشش‌های گنبدی تأمین می‌شود که این شرایط زیبایی بصری بی‌نظیری به فضای داخلی بازار بخشیده است. از دیگر بخش های مهم بازار، چهار سوق یا بازار بزرگ قیصریه است. این بخش بنایی است مدور با یک گنبد کروی بلند و ساده. قطر بنا در پایین ۱۲ متر و ارتفاع تقریبی آن ۱۳ متر است. بخش زیرین بنا، بدون در نظر گرفتن پایه مغازه‌ها و امتداد بازارچه‌ها، زمینه را برای برپایی گنبد فراهم کرده و در هشت طاق جناقی، مغازه و در چهارطاق دیگر، راهروی بازارچه‌ها تعبیه شده است.
بازار سنتی اردبیل ؛ تأمین کننده مخارج بقعه شیخ صفی
مطابق با روایات تاریخی مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی موقوفات بسیاری از جمله خانه‌های اطراف بقعه، مغازه‌ها، حمام و همچنین بازار اردبیل را داشته که درآمد حاصل از این موقوفات صرف امور خیریه در سطح شهر می شد. از آن جمله می توان به رسیدگی به وضع معیشتی افراد مستضعف و خانواده‌های فقیر اشاره کرد. قسمتی از بازار بزرگ اردبیل و تیمچه‌ها و سراها از موقوفات بازار به بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به شمار می‌رفت و درآمد و عواید حاصله صرف مخارج این بقعه می‌شد.
بازار سنتی اردبیل ؛ بازاری برای همه سلیقه‌ها
راسته بازار اردبیل با قدمت تاریخی‌اش از جمله مهم‌ترین بازارهای تهیه مایحتاج برای اردبیلی‌هاست؛ به‌طوری‌که پاساژها و بازارهای جدید و فروشگاه‌ها نتوانسته‌اند از پویایی و شور آن بکاهند. با توجه به این‌که این بازار دارای راسته‌های مختلف برای فروش انحصاری یک نوع محصول است در بازار اردبیل می توان همه نوع محصولات خوراکی، پوشاک، لوازم منزل و حتی ابزار آلات صنعتی را تهیه کرد. همچنین فروش سوغاتی، صنایع دستی و محصولات کشاورزی استان نیز در این بازار رایج است.
با وجود قدمت کهن، این بازار همچنان به عنوان مهم‌ترین بازار مورد استفاده شهروندان اردبیلی و سایر شهرستان‌ها است. این بازار در کنار پویایی و فراغت حاصل از تهیه آسان کالا، می‌تواند جاذبه گردشگری مناسبی برای مسافران و گردشگران باشد.
فضای داخلی این بازار با داشتن شور و شوق زندگی هر بازدیدکننده‌ای را به خود مجذوب می‌کند و همین امر باعث شده که پس از قرن‌ها حیات این بازار تداوم یابد.
