شاید پیش از این هم گفته باشیم که برای اصفهان گردی، تنها کافیست یک جفت کفش ورزشی پا کنید و کوچه به کوچه آن را بگردید. اصفهان شهری نیست که برای گردشگری در آن از وسیله نقلیه شخصی استفاده کنید. سرعت وسایل نقلیه به ما اجازه نمی‌دهند که از جزء به جزء زیبایی‌های این شهر باستانی و دوست داشتنی لذت ببریم. همین طور که در کوچه و پس کوچه‌های بازار قیصریه نقش جهان قدم بزنید، امکان دارد چشمتان به قهوه‌خانه‌ای قدیمی بیفتد که ظاهری بسیار منحصر به فرد دارد. اگر این قهوه خانه توجه شما را جلب کرد، باید بدانید که تنها نیستید. قهوه خانه چاه حاج میرزا را می‌توان قدیمی‌ترین و معروف‌ترین قهوه‌خانه تمام اصفهان و یا حتی تمام ایران دانست. با سفرزون همراه باشید تا این قهوه خانه زیبا که به دوره صفویه تعلق دارد را بهتر بشناسید.
سیر تکاملی قهوه خانه در ایران
زمانی که گردشگران به قهوه خانه چاه حاج میرزا می‌رسند، پیش از هر چیز سوالی در ذهنشان نقش می‌بندد. اینکه واقعا در دوران صفویه ، قهوه خانه در ایران چه کاربردی داشته؟ یا اینکه واقعا قهوه خانه از چه دوره‌ای وارد فرهنگ ایران شده است؟ جالب است بدانید که در گذشته دور، قهوه‌خانه اصلا به شکل عمومی در خیابان‌ها وجود نداشتند و مخصوص خاندان سلطنتی بوده‌اند.
خاندان سلطنتی در داخل کاخ خود، مکانی به نام چایخانه، شربت‌خانه و یا قهوه‌خانه داشتند که چند خدمه در آن مشغول کار بودند. وظیفه آنها سرویس دادن به اهالی کاخ و یا مهمانان خارجی بوده. با گذشت زمان، قهوه‌خانه شکل عمومی به خود گرفت. به همین دلیل است که قهوه خانه چاه حاج میرزا را می‌توان جزء اولین قهوه‌خانه‌هایی دانست که در ایران تاسیس شد و مردم می‌توانستند از آن استفاده کنند.
قهوه خانه چاه حاج میرزا ، از دیروز تا به امروز
شاید برایتان این سوال پیش آمده باشد که چرا نام این قهوه خانه را، قهوه خانه چاه حاج میرزا گذاشته‌اند؟ باید بدانید که حاج میرزا نام مالک چاهی بوده که در همین مکان وجود داشته. جالب است بدانید که در زمان تاسیس و در دوره صفوی، به اینجا خسته‌خانه می‌گفتند. دلیل این نام‌گذاری هم کاملا مشخص است. مردان برای رفع خستگی به این قهوه خانه می‌آمدند و با نوشیدن چای خستگی را از جان خود به در می‌کردند.
در گذر زمان، این قهوه خانه نام‌های مختلفی به خود گرفت. پس از خسته‌خانه، آن را سرای طوطی نامیدند. پس از آن تبدیل به چایخانه و در نهایت تبدیل به قهوه‌خانه شد. چندین سال آن را با نام قهوه خانه چاه حاج میرزا می‌شناختند. اما امروزه محلیان آن را سرای حاج میرزا خطاب می‌کنند.
در گذشته قهوه‌خانه‌ها علاوه بر مکانی برای استراحت و نوشیدن چای، یک محل تجمع گروهی نیز محسوب می‌شد. از دیرباز در قهوه خانه‌ها رسم بوده که تعزیه خوانی و نقالی انجام می‌دادند. این رسم تا همین چند سال پیش نیز رواج داشته و حالا از آن دوره فقط وسایلی عتیقه بر جای مانده. قهوه خانه چاه حاج میرزا هم از این قاعده مستثنی نبوده. نزدیکی آن به نقش جهان باعث می‌شد تا همیشه جمعیت زیادی را جلب خود کند. به همین دلیل بازار تعزیه خوانی و شاهنامه خوانی همیشه در آن رواج داشته. حالا امروزه می‌توانید بقایای این مراسم را مشاهده کنید. بر در و دیوار قهوه‌خانه می‌توانید اشیاء آنتیک و عتیقه‌ای را ببینید.
در قهوه خانه چاه حاج میرزا چه می‌گذرد؟
شاید بخواهید بدانید که داخل قهوه خانه چاه حاج میرزا چه می‌گذرد؟ به همین دلیل ما قصد داریم تا وجب به وجب آن را برای شما توصیف کنیم. اما به یاد داشته باشید که شنیدن کی بود مانند دیدن؟
درب ورودی
به هر حال دیدنی‌های اینجا از لحظه ورود به قهوه خانه آغاز خواهد شد. از همان ابتدای ورود و در کنار درب ورودی، ساعت، چراغ، خمره و گنجه‌های قدیمی زیادی را خواهید دید. سرتان را که بالا بگیرید، شاخ حیواناتی را خواهید دید که شکار شده‌اند.
یکی از نکات جالب توجه در مورد قهوه خانه چاه حاج میرزا این است که بسیاری از وسایل آن اهدایی هستند. برخی از افراد که به جمع کردن آثار باستانی و تاریخی علاقه داشتند، در مناسبت‌های مختلف، مخصوصا در محرم، وسایل عتیقه خود را به این قهوه خانه اهدا می‌کردند. حالا می‌توانیم شاهد وسایل بسیار زیبایی همانند شمشیر‌ها و کلاه‌خود‌های قدیمی، سنگ‌های گران قیمت، نیزه‌های باستانی و آثار مینیاتوری باشیم که همگی آنها اهدایی هستند.
دالان قهوه خانه چاه حاج میرزا
بعد از عبور از درب ورودی، وارد دالان قهوه خانه خواهید شد. شاید بهتر باشد نام این دالان را “دالان تاریخ” قرار دهند. عرض دالان آنقدر است که می‌توانید بدون تکان دادن سر خود، دو طرف آن را به صورت هم زمان ببینید. در هر سمت دالان، وسایل عتیقه‌ای قرار داده شده که با دیدن آنها به یاد گذشته دور می‌افتید. شاید در میان این وسایل گاه و بی‌گاه، وسایل قدیمی خانه مادربزرگ‌تان را نیز ببینید. وسایلی که شاید خاطرات دور کودکی شما را زنده می‌کنند.
اما کمی که قدم بردارید، به یک شهر فرنگ خواهید رسید. شهر فرنگی سفید و قرمز که همانند پیر مردی صد ساله با پشتی خمیده است. پیرمردی که دیگر توان صحبت کردن ندارد و غبار خاطره بد جور پشت او را خم کرده. پیرمردی که خاطرات شیرین گذشته بر سینه‌اش سنگینی می‌کنند. یاد و خاطره کودکانی که با ۱ شاهی ذوق این را داشتند که از شهر فرنگ دیدن کنند، از قلب فلزی او عبور می‌کند. واقعا که چه بچه‌هایی از پشت همین شهر فرنگ بزرگ شده‌اند. و هنوز هم انگار صدای خنده آن بچه‌ها از دل این شهر فرنگ بیرون می‌آید…
حیاط چاه حاج میرزا
زمانی که دالان را با دلی پر از خاطرات پشت سر می‌گذارید، وارد حیاطی مربعی شکل و دلباز خواهید شد. حیاطی بزرگ که کسبه اطراف در آن برای پرندگان گرسنه گندم می‌ریزند. حیاطی که هنوز بوی خانه پدر بزرگ را می‌دهد. با ورود به این حیاط، متوجه علت نام‌گذاری قهوه خانه چاه حاج میرزا خواهید شد. چاه حاج میرزا در این حیاط قرار دارد. البته حاج میرزا هم نام مالک این چاه بوده. در اطراف این حیاط، علاوه بر قهوه خانه چاه حاج میرزا، دو دکان دیگر به چشم می‌خورند. بعد خروج از دالان، قهوه خانه در سمت چپ شما واقع شده است.
ورود به قهوه خانه چاه حاج میرزا
زمانی که وارد قهوه خانه می‌شوید، نمی‌دانید به کدام قسمت باید نگاه کرد. همه جا مملوء از آثار تاریخیِ زیبا و دیدنی است. روی سقف پوشیده از چراغ‌های قدیمی، کریستال‌های دست‌ساز و شیشه‌های نقاشی شده است. کم کم سرتان را که پایین بیاورید، متوجه اشیاء قدیمی و عتیقه‌ای همانند سپر‌های فلزی خواهید شد که به دیوار متصل شده‌اند. یکی از دیدنی‌های داخل قهوه‌خانه، شیر‌های طلایی رنگی است که به صورت طبقاتی روی هم قرار داده شده‌اند.
اگر اهل هنر باشید، باید بدانید که حجت زرین چنگ این شیرها را با دستان خود ساخته است. شیرهایی که جزئی از تزئینات علم‌های امام حسین و حضرت عباس به شمار می‌آیند. جالب است بدانید که این شیرها از تهران به اصفهان رسیده و سپس استاد شرافت، در اصفهان آنها را طلا کوب کرده است.
در کنار دخل دکان، دو بز به شکل ناقوس کلیسا وجود دارند. این دو بز فلزی، ناقوس کشتی‌های قدیمی ایرانی بوده که نسل به نسل، به دست قهوه خانه چاه حاج میرزا رسیده‌اند. در اطراف‌تان تا چشم کار می‌کند، نیزه، تبرزین، شمشیر و کلاه خود دیده می‌شود. ابزار‌هایی که برای دفاع از این مرز و بوم استفاده می‌شدند و حالا در معرض نمایش قرار گرفته‌اند.
روی در و دیوار قهوه‌خانه نیز می‌توانید تصاویری ببینید. تصاویری از دراویش، پهلوانان یا انقلابیون اعصار مختلف که در قاب عکسی زیبا بر دیواره‌ها مشخص هستند. این کار را به نوعی می‌توان تقدیر از این عزیزان دانست.
چه کسی خسته‌خانه‌ی دوره صفوی را به قهوه خانه چاه حاج میرزا تبدیل کرد؟
در گذشته و دوران صفویه، این قهوه خانه، خسته‌خانه‌ای ساده و بی‌آلایش بوده. در طول تاریخ، بارها و بارها کاربرد این قهوه خانه تغییر کرده است. حتی در برهه‌ای از تاریخ، قهوه خانه چاه حاج میرزا، یک کاروان سرا برای مسافران خسته بود. حیاط چاه حاج میرزا را به میدانی برای خرید و فروش حیواناتی مثل خر و اسب می‌شناختند.
اما این قهوه‌خانه نسل به نسل چرخید تا به دست حاج محمد علی خواجه افتاد. حاج محمد علی خواجه همان کسی بود که او را به نام حاج میرزا می‌شناسند. جالب است بدانید که این سرا در دوره حیات پدر حاج میرزا، یعنی میرزا حسین خواجه، دکان مسگری و ساخت دیگ و همچنین کفاشی بوده است و پیش از آن، کاربرد مسافرخانه داشته. در حقیقت حاج میرزا را می‌توان منجی این سرا دانست. او بود که این مجموعه زیبا از عتیقه‌جات را ایجاد کرد.
او در سفر‌های مختلف خود، عتیقه‌جات متنوعی را وارد این قهوه خانه کرد. پشت هر یک از این آثار و اشیاء، داستانی منحصر به فرد نهفته که تنها خود حاج میرزا و سه فرزند او از آن اطلاع دارند. یکی از آثار دیدنی که همیشه حاج میرزا در مورد سختی‌های به دست آوردن آن به مشتریان می‌گفت، دو تاج درویشی است که از سقف آویزان شده‌اند. یکی از این تاج‌ها به هالو قنبر تعلق داشته. حتی عکس این درویش را پشت چند وسیله دیگر می‌توان مشاهد کرد. دراویش برای بافت این تاج‌ها، حدود یک سال زمان صرف می‌کنند…
بازدید آنتونی بوردن از چاه حاج میرزا
جالب است بدانید که این قهوه خانه کوچک واقع در کوچه پس کوچه‌های اصفهان، بیش از آنچه که تصور می‌کنید، طرفدار دارد. آنتونی بوردن، نامی آشنا در برنامه‌های تلویزیونی آمریکا است. او یک سرآشپز نمونه، نویسنده ماهر و همچنین مجری و گردشگر معروف آمریکایی است. او طی سفر‌های مختلفی که به دور دنیا می‌کرد، عازم اصفهان شد و مستقیم به سراغ قهوه خانه چاه حاج میرزا رفت.
یکی از نکات جالب توجه در مورد بازدید آنتونی بوردن از قهوه خانه چاه حاج میرزا، میل کردن آبگوشت ایرانی توسط آنتونی بود! او اولین بار طعم آبگوشت ایرانی را در همین سرا چشید و به گفته خودش، عاشق آن شد! آنتونی دستور پخت آبگوشت را پرسید و سپس در مورد آن با آب و تابِ تمام در برنامه خود توضیح داد. او در آمریکا برنامه‌ای با نام مهمان ناخوانده داشت. در این برنامه به کشور‌های مختلف سر می‌زد و در مورد غذا و فرهنگ خاص آنجا توضیح می‌داد.
چه غذاهایی را در این قهوه خانه امتحان کنیم؟
بهتر است اگر به این قهوه خانه می‌آیید، حتما طعم آبگوشت ویژه‌ای که حتی آنتونی بوردن را مست و مدهوش کرد، بچشید. همچنین یکی از سنت‌های دیرینه مردم اصفهان، میل کردن گوشفیل با دوغ است. در کوچه بازارهای اصفهان، دکان‌های زیادی تنها دوغ با گوشفیل و فرنی با شیره می‌فروشند. پس حتما یک بار این ترکیب شور و شیرین جالب را تست کنید.
چطور به قهوه خانه چاه حاج میرزا برویم؟
پیش از هر چیز باید بدانید که این قهوه خانه در بافت بازار اصفهان قرار دارد. به همین دلیل اینطور نیست که بتوانید وسیله نقلیه خودتان را جلوی آن پارک کنید و با چند قدم راه رفتن به آنجا برسید. اگر با وسیله نقلیه شخصی قصد دارید از قهوه خانه چاه حاج میرزا دیدن فرمایید، باید وسیله نقلیه خود را در نزدیک‌ترین فاصله به میدان نقش جهان پارک کنید. از آنجا با پای پیاده عازم میدان نقش جهان شوید.
سمت راست خود، سردر بازار قیصریه را مشاهده خواهید کرد. به این راسته، راسته قناد‌ها و شیرینی‌پزان گفته می‌شود. همینطور مسیر خود را ادامه دهید تا به یک سه راهی برسید. مسیر سمت راست خود را پیش بگیرید. این مسیر با تابلوی مدرسه علمیه مشخص شده است. کمی که جلوتر رفتید، به اولین کوچه سمت چپ بروید. این کوچه را به کوچه چاه حاج میرزا می‌شناسند. کمی که جلوتر بروید، تابلو قهوه خانه چاه حاج میرزا را مشاهده خواهید کرد. البته برخی از محلیان آن را به نام چایخانه آزادگان نیز می‌شناسند.
البته اگر سمت خیابان حافظ قرار دارید هم می‌توانید خودتان را به قهوه خانه چاه حاج میرزا برسانید. از خیابان حافظ باید وارد کوچه بازار لوافها شوید. این کوچه در سمت چپ خیابان حافظ قرار دارد. پس از آن، در سمت راست کوچه بازار لوافها، به دنبال کوچه چاه حاج میرزا بگردید. وارد کوچه شوید تا از سوی دیگر به قهوه خانه برسید.
