دیدن یک اثر تاریخی ما را به حس و حال گذشته‌مان می‌برد. ویژگی بعضی از بناهای قدیمی این است که برخلاف آسیب فیزیکی، خیال ما را به آن سوی زمان پرواز می‌دهد. سبک ساخت مسجدهای تاریخی کشور نشان‌دهنده قسمتی از تاریخ، فرهنگ، هویت و تمدن هر منطقه است. یکی از این بناها، مسجد جامع فرومد است. گچ‌بری‌ها، طاق بلند و تزئینات به جای مانده از دوران مختلف، تنها قسمتی از زیبایی‌های بی‌مانندی است که تماشای این مسجد تاریخی ما را به آن دعوت می‌کند. با سفرزون به دیدار روستای تاریخی فرومد یا فریومد بیایید و با بازدید از مسجد جامع فرومد در تاریخ، سفری دل‌انگیز را تجربه کنید.
مسجد جامع فرومد کجاست؟
از تهران به سمت مشهد حرکت می‌کنیم. بر سر راهِ شاهرود به سبزوار، در ۱۶۵ کیلومتری شاهرود ، جاده اصلی را به مقصد فرومد که تنها نشانه‌اش تابلویی‌ست کوچک، ترک می‌کنیم. فرومد یا فریومد، روستایی زیبا با تاریخی چند هزار ساله و جمعیتی در حدود ۲ هزار نفر از توابع شهرستان میامی است. این روستا در دامنه غربی کوه‌های جغتای مشرف بر جاده سبزوار-شاهرود قرار دارد.
به دلیل اینکه این روستا در مسیر جاده ابریشم قرار داشته است، از لحاظ تاریخی دارای اهمیت زیادی است. در دوره مغول، مرکز ناحیه جوین، مبدا حرکت آزادی‌خواهانه سربداران بوده است.
مساجد از جمله بناهایی هستند که معمولا گردشگران دربازدید از شهرهای تاریخی به سراغشان می‌روند. بسیاری از شهرها و روستاها شهرتشان را مدیون مساجدشان هستند. فرومد دارای دو بنای تاریخی است که هر بیننده را به سفری در تاریخ دعوت می‌کند: مسجد جامع فرومد و آرامگاه ابن یمین فریومدی شاعر قرن هشتم هجری.
اهمیت بنا
با ورود به فرومد، با راهنمایی‌های مردم در قلب این روستای زیبا، به یکباره بنایی تاریخی، زیبا و باشکوه با ایوان‌های بلند در برابر چشمانمان جلوه‌گر می‌شود. کمی در شیب جاده پیش می‌روید. ایوان سردر به نسبتِ دیوارهای جانبی‌اش، بلندتر است و تزئینات و نقش و نگارها اگرچه در بسیاری از قسمت‌ها شسته شده و از بین رفته است، اما یادآور دوره عظمت و شکوه بناست.
کاشی‌کاری، نقش‌ها و گچ‌بری‌های زیبای مربوط به قرن چهارم تا هفتم هجری، مسجد جامع فرومد را در شمار بناهای تاریخی مهم و نادر ایران قرار داده است. این بنا با تزئینات منحصر به فرد کاشی فیروزه‌ای در تلفیق با تزیینات گچی و آجری، یادآور معماری معاصر است. این مسجد از عجایب هنری ایران و نخستین بنای تاریخی استان سمنان است و در حدود ۹۰۰ سال قدمت دارد.
تاریخچه
بر اساس بعضی از روایت‌ها، این مسجد بر بقایای یک معبد زرتشتی بنا شده است که احتمالا این اتفاق مربوط به سال‌های اولیه ورود اسلام یا دوره سلجوقیان است. در سه دوره آغاز اسلام، سلجوقی و ایلخانی، گچ‌بری‌های متفاوتی برای این مسجد انجام شده است. مسجد جامع فرومد، دارای هیچ کتیبه یا مدرک مستند تاریخی نیست. اما کارشناسان با توجه به شیوه معماری و ایوان‌های مرتفع و عدم وجود مناره که سبک معماری خراسانی است، آن را از آثار اوایل قرن هفتم هجری و دوره خوارزمشاهیان می‌دانند. اما صاحب‌نظرانی چون آندره گدار، معمار و باستان‌شناس فرانسوی، و دونالد ویلبر، نظر دیگری دارند. آن‌ها با بررسی کالبد معماری و تزئینات اولیه بنا، که در زیر لایه‌ای از آجرکاری دوره متأخر ایلخانی قرار دارد، تاریخ بنا را به دوره سلجوقی نسبت می‌دهند.
در بدنه‌های داخلی و جداره‌های خارجی ایوان جنوبی، لایه‌های تزئینی متعددی وجود دارد که از تغییر و تحول در ساختار معماری بنای سلجوقی اولیه در دوران ایلخانی حکایت می‌کند. این تغییرات، یا به دلیل بلایای طبیعی نظیر زلزله یا به سبب تکمیل و اضافه کردن قسمت‌های جدید به بنا است. یک کتیبه که در حال حاضر چندان خوانا نیست، در بالای محراب ایلخانی بنا در ایوان جنوبی وجود دارد. در این کتیبه فردی به نام «علی ابن محمد المحمود الجامی الشهرستانی» معرفی شده است که احتمالا معمار بنا و یا سازنده ایوان جنوبی و تزئینات آن بوده است.
لازم به ذکر است که این مسجد پیش از اجرای طرح‌های مرمت و احیا، با لیزر، اسکنِ سه‌بعدی و مستندسازی شده است. مسجد جامع فرومد با شماره ۳۴۵ در بیستم خرداد ۱۳۲۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
مشخصات
مساحت مسجد جامع فرومد در حدود ۸۲۰ متر مربع است و نقشه آن دو ایوانی است. دو ایوان کوچکتر هم در دو طرف ایوان‌ها به چشم می‌خورد، یک شبستان در ضلع شرقی ایوان جنوبی وجود دارد و احتمالاً شبستانی به قرینه آن در ضلع غربی وجود داشته است.
۲ رواق در دو طرف صحن و یک اتاق گنبددار مربع‌شکل درضلع غربی ایوان شمالی قرار دارد. در ضلع شمالی بنا، سردر ورودی با تزئینات غنی و زیبای آجرکاری، گچ‌بری و چند کتیبه دیده می‌شود. مسجد گنبد بزرگی داشته که نزدیک ۱۰۰ سال پیش فروریخته است.
سردر ورودی
در ضلع شمالی مسجد جامع فرومد، سر درورودی مسجد قرار دارد که به زیبایی با تزئینات بی‌نظیر، آجرکاری، گچ‌بری و کتیبه تزئین شده است. این سردر به صورت ایوانی با قوس دالبری شکلِ شکسته درست شده است که در حاشیه داخلی آن، دو ستون با نمای آجری دیده می‌شود. این ستون‌ها در پایین، روی سکوی طرفین سردر قرار گرفته است و در بالا به سرستون مکعب شکل ختم می‌شود. کتیبه‌ای گچ‌بری شده سرتاسری با مضمون آیات قرآنی به خط نسخ در طاق سردر وجود دارد که به شدت آسیب دیده است. درگاه کوچکی به ارتفاع یک و نیم متر در انتهای سردر ورودی قرار دارد، که گویا در دوره‌های بعد، آن را کوچک و کوتاه کرده‌اند.
صحن
با عبور از سردر، به فضای مستطیلی‌شکل (هشتی) کوچکی به عرض حدود دو و نیم و طول شش متر می‌رسیم که از آن به صحن و شبستان جانبی راه می‌یابیم. قنات بازار و وجود دو راه آب در دیواره‌های غربی و شرقی نشان می‌دهد که این بخش وضوخانه نیز بوده است. در حال حاضر، پوششی از یک طاق خشتی، که بخش زیادی از آن فرو ریخته است، فضا را پوشانده است. صحن از شمال و جنوب، به ایوان‌ها مربوط است و از سمت غرب و شرق، به بقایای رواق‌های تزیین‌شده با نقوش گیاهی و اسلیمی منتهی می‌شود.
حیاط با ابعاد حدود ۱۶ و نیم در ۱۲ و نیم متر ساخته شده است که با سه دهانه طاق کنگره‌ای در غرب و شرق محدود می‌شود و احتمالا به شبستان‌های کناری مسجد راه داشته است. امروزه پایه ستون‌های این شبستان‌ها موجود است و بقیه تخریب شده است. شبستانِ غربیِ مسجد جامع فرومد، کاملا ویران شده است. در دو طرف صحن، دو رواق و یک اتاق گنبددار در ضلع غربی ایوان شمالی وجود دارد.
ایوان‌ها
مساجد دو ایوانی خراسان، نقشه‌ای ساده و تزئیناتی بسیار منحصر به فرد دارند. در محور اصلی بنا، دو ایوان بلند روبه روی هم در دو جهت شمالی و جنوبی ایستاده‌اند. دیوارها و طاق‌ها و سقف و پیشانی ایوان‌ها پر از نقوش اسلیمی، گیاهی و هندسی است. آجرکاری‌ها و گچ‌بری‌ها، مقرنس‌ها یا گوشواره‌ها و کتیبه‌های قرآنی چشم هر بیننده را خیره می‌کند. هر دو ایوان را با استفاده از آجر‌تراش و کتیبه‌های خط ریحان مزین کرده‌اند.
داخل ایوانِ جنوبی مسجد جامع فرومد ، محراب قرار دارد. محراب با گچکاری‌های فیروزه‌ای و آبی لاجوردی با ساختار برجسته و نقوش اسلیمی تزیین شده است که گرچه درخشش اولیه را ندارد، اما همچنان چشم هر تماشاگری را می‌نوازد. در ایوان جنوبی، علاوه بر محراب مذکور، در رواق دوم شرقی هم محرابی دیگر با نقش و نگارهای خاص وجود دارد که احتمالا برای استفاده در سرمای زمستان بوده است.
دهانه طاق دو ایوان هم‌اندازه و تقریبا شش و نیم متر است ولی عمق دو ایوان با هم فرق می‌کند. عمق ایوان جنوبی به دلایل کارکردی و ساختاری در حدود ۱۱ متر و ۳۰ سانتی‌متر است در حالی که عمق ایوان شمالی هفت متر و سه سانتی‌متر است. همچنین ارتفاع ایوان جنوبی را کمی بیشتر ازایوان شمالی در نظر گرفته‌اند. البته تزئینات منحصر به فرد و خاص ایوان جنوبی مهم‌ترین وجه امتیاز آن نسبت به ایوان شمالی است.
در طرفین ایوان‌های جنوبی و شمالی، بر بالای ایوانچه‌ها و پایه‌های ایوان‌ها، شکل‌های ۱۲ وجهی که شبیه خورشید است دلربایی می‌کند. نقوش تزئینی دیگری نیز در ایوان‌ها به چشم می‌خورد که ترکیبی از کتیبه‌های قرآنی به خط کوفی و ریحان و خطوط باریک اسلیمی و ختایی است. این کتیبه‌ها، در طاق‌نماها و محراب مسجد نیز دیده می‌شوند. زیر پاطاق‌های داخلی هر دو ایوان نیز، نوارهای کتیبه گچ‌بری شده به زیبایی قابل مشاهده است. سقف ایوان‌ها مرمت شده ولی هنوز مقرنس‌های آن بازسازی نشده است.
تخریب مسجد جامع فرومد به دست سودجویان
احتمالا تخریب مسجد به دلیل وقوع زمین لرزه‌های شدید در منطقه یا عوامل انسانی نظیر جنگ و .. بوده است. آثار و وسایل باستانی زیادی از این مسجد کشف شده است و مردم از گنج بزرگی در زیر این مسجد سخن می‌گویند و همین اعتقاد باعث شده است که جست و جوی گنج، بر ویرانی مسجد بیفزاید. اگر چه در حال حاضر از این مسجد تاریخی استفاده نمی‌شود، اما ویرانه‌های آن ابهت وعظمت خاصی به این روستا داده و شاهد زنده‌ای بر قدمت این منطقه است.
گشت و گذار در روستای فرومد
با ما باشید تا در این روستای خوش آب و هوا گردش کنید و با مردم و آداب و رسوم آن‌ها بیشتر آشنا شوید و از جاذبه‌های طبیعی روستا لذت ببرید. فرومد دارای چند محله است که محلی‌ها به آن کوچه می‌گویند. محله‌های قدیمی از طریق گذرکاه‌های زیرزمینی به هم متصل هستند. این منطقه بیش از ۳۰ قنات دارد که بیشتر آب کشاورزی و شرب روستا را تامین می‌کند. قدمت بعضی از این قنا‌ت‌ها به چند صد سال می‌رسد. بافت مسکونی در این روستا متمرکز است و می‌توانید خانه‌های خشت و گلی با تیرها‌ی چوبی قدیمی را نیز، در این روستا ببینید و لذت ببرید.
بهترین زمان سفر به فرومد
تابستان‌های فرومد معتدل و زمستان‌های این روستا سرد است. اگر در ماه‌های شهریور و مهر به فرومد بروید، چشم‌اندازی بسیار زیبا شبیه دشت شقایق، پیش رویتان ظاهر می‌شود. البته اشتباه نکنید. در فرومد مردم فلفل قرمز کشت می‌کنند و هر ساله در حدود ۱۲ هزار تن فلفل در فرومد برداشت می‌شود. مردم روستا نیز به سبک سنتی، فلفل‌های قرمز و شقایق‌گون را روی تپه‌ها و در باغات و پشت بام خانه‌ها پهن می‌کنند تا خشک شود. پیشنهاد ما این است که فصل مناسبی را برای بازدید از مسجد جامع فرومد انتخاب کنید تا از این جاذبه روستای فرومد هم دیدن کنید.
اقامت در روستا
شاید دلتان بخواهد که کمی بیشتر در روستا بمانید به این منظور اقامت در منازل روستایی پیشنهادی فوق‌العاده است. اما اگر امکان آن را ندارید، روستا زائرسرایی نیز دارد که برای اسکان مناسب است.
غذاهای محلی و سوغات روستا
مردم مهربان روستا با غذاهایی چون کامه جوش، قاتقی، قروتی، کاچیرمه، دنی، آش جوش باره، لوبیا پلوی فرومدی، ماش پلو، اشکنه ماش، فطیر مسکه و … از شما پذیرایی می‌کنند. نان‌های محلی فرومد مثل انواع فطیر، کماج، روغن جوشی و … هم خوردن دارد. اگر می‌خواهید بعد از دیدنِ مسجد جامع فرومد یادی از دوستانتان کنید و برایشان از فرومد سوغات بخرید، فلفل قرمز، کنجد و ادویه، سوغات شاخص این روستاست. مردم محلی زیلو، فرش و کرباس هم می‌بافند که می‌تواند سوغات خوبی از این روستا باشد.
دیدنی‌های نزدیک مسجد جامع فرومد
در همسایگی این مسجد، مقبره «ابن یمین فرومدی» از شاعران قرن هشتم وجود دارد. لازم به ذکر است که شهرت تاریخی روستای فرومد به دلیل وقوع نهضت سربداران است و آرامگاه شیخ حسن جوری نیز از جمله آثاری است که هر ساله بسیاری از گردشگران را به این روستای زیبا فرامی‌خواند. دیدنی‌های دیگری هم در این منطقه وجود دارد که عبارتند از: سد خاکی شیخ حسن جوری در پنج کیلومتری شمال روستا، کاروانسرای شاه‌عباسی، تپه شهرستان، چنارهای ۵۰۰ ساله، آسیاب قدیمی، امامزاده سید احمد، آبسردکن‌های قدیمی، منطقه رؤیایی کلاته آقا، معادن کروم و معدن جدید میخچه، قلعه سردار خان، سیدآباد، محمدآباد و حسین‌آباد.
چگونه به مسجد فرومد برویم؟
هر روز، یک قطار اتوبوسی تندرو ساعت هشت صبح به مقصد شاهرود حرکت می‌کند و چهار ساعت و نیم بعد در مقصد خواهد بود. اگر از مسافرت با قطار لذت می‌برید، از این وسیله برای بازدید از مسجد جامع فرومد استفاده کنید. همچنین هر روز از ساعت هفت صبح تا ۲۲، سرویس‌هایی از تعاونیِ یکِ پایانه مسافربری جنوب، به طرف شاهرود می‌روند.
فرومد در ۱۸۰ کیلومتری شرق شاهرود، ۱۰۵ کیلومتری شمال شرقی میامی و ۲۲ کیلومتری غرب داورزن قرار دارد و از تهران حدود ۵۶۰ کیلومتر راه است. بعداز میامی، باید روستاهای عباس‌آباد، صدرآباد و کاهک را رد کنید و وارد جاده فرعی شوید که به طرف فرومد می‌رود. مسجد جامع در قلب روستای زیبای فرومد قرار دارد.
به نظر شما چطور می‌توان از فرسودگی و تخریب این سرمایه‌های فرهنگی جلوگیری کرد؟ به نظر شما روستاگردی و گشت و گذار در میان مردم و آثار تاریخی و طبیعی روستاها چه تاثیری بر ما و گردشگری کشورمان می‌گذارد؟ لطفا نظرات خود را درباره مسجد جامع فرومد و این روستا با ما در میان بگذارید.
